ભારતીયતા અને ભારતીય સાહિત્ય

પ્રસ્તાવના

ભારત એ પ્રાચીન સંસ્કૃતિઓમાંની એક પ્રાચીનતમ સંસ્કૃતિ ધરાવતો દેશ છે. અહીં હજારો વર્ષોથી માનવજીવનના સર્વાંગી વિકાસ માટે આધ્યાત્મિક તથા વૈચારિક પ્રવૃત્તિઓ થયેલી છે. આ ધરતી પર વૈદિક ઋષિઓએ યજ્ઞ-ઉપનિષદ દ્વારા જીવનનું તત્ત્વજ્ઞાન આપ્યું, જૈન-બૌદ્ધ તીર્થંકરો અને બુદ્ધોએ અહિંસા અને કરુણાનો સંદેશ આપ્યો, સંતો અને ભક્તોએ પ્રેમ અને ભક્તિનો માર્ગ બતાવ્યો. આ સર્વનું સંકલન જ “ભારતીયતા” કહેવાય છે.

ભારતીયતા એટલે આ ધરતીના લોકજીવનમાં પ્રગટ થતી એવી ચેતના, જે આધ્યાત્મિકતા, સહનશીલતા, અહિંસા, પ્રકૃતિપ્રેમ, કુટુંબપ્રેમ અને સર્વત્ર માનવપ્રેમથી અભિભૂત છે. આ ભારતીયતા જ આપણા સાહિત્યનો પ્રાણ છે. Sunil Jadavએ તેમના સંશોધનપ્રબંધમાં દર્શાવ્યું છે કે ગુજરાતી નવલકથાઓમાં પણ ભારતીયતા સતત પ્રગટ થતી રહી છે.

૨. ભારતીયતાની સંજ્ઞા

Samvid multidisciplinary journalમાં ડૉ. કભરેળે સ્પષ્ટ કર્યું છે કે દરેક રાષ્ટ્રનું પોતાનું આગવું ચરિત્ર, સંસ્કૃતિ અને જીવનદર્શન હોય છે. એ જ તેનું રાષ્ટ્રીય સ્વરૂપ અથવા ભારતીયતા કહેવાય.

ભારતીયતાનું મૂળ ત્રણ આધારસ્તંભ પર છે –

આધ્યાત્મિક અભિગમ – જીવનને માત્ર ભૌતિકતા સુધી મર્યાદિત ન રાખી આત્મકલ્યાણ સુધી પહોંચાડવાનો દ્રષ્ટિકોણ.
નૈતિક મૂલ્યો – સત્ય, અહિંસા, દાન, કરુણા, પરોપકાર જેવા જીવનમૂલ્યો.
સામૂહિકતા અને સહઅસ્તિત્વ – અનેક જાતિ, ભાષા, પ્રાંત, પરંપરા હોવા છતાં એકતામાં અનેકતા.

૩. ભારતીયતાના લક્ષણો

(અ) આધ્યાત્મિકતા

ભારતીય સાહિત્યમાં જીવનનું પરમલક્ષ્ય ભૌતિક સુખ નહીં પરંતુ આત્મસાક્ષાત્કાર માનવામાં આવે છે. “જન્મ મરણનું ચક્ર” અને “મોક્ષ” જેવી ધારણાઓ ભારતીય વિચારધારાની મૂળભૂત ઓળખ છે. ગીતામાં શ્રીકૃષ્ણ કહે છે – કર્મણ્યેવાધિકારસ્તે – આ વિચાર ભારતીય આધ્યાત્મિકતાનું પ્રતિબિંબ છે.

(બ) સહનશીલતા અને સર્વધર્મ સમભાવ

ભારતમાં હિંદુ, મુસ્લિમ, જૈન, બૌદ્ધ, શીખ, ખ્રિસ્તી સૌએ શાંતિથી સહઅસ્તિત્વ સાધ્યું છે. કબીર, નરસિંહ મહેતા, દાદુદયાળ જેવા સંતોએ ધાર્મિક ભેદ કરતાં માનવતાને અગત્ય આપ્યું.

(ક) અહિંસા અને કરુણા

બુદ્ધ અને મહાવીર બંનેએ અહિંસાને સર્વોચ્ચ ધર્મ ગણાવ્યો. આ વિચારથી જ ભારતે વિશ્વને “અહિંસાનું હથિયાર” આપ્યું. ગાંધીજીના અહિંસાના આંદોલનને પણ ભારતીયતાની જ પ્રેરણા હતી.

(ડ) નારી પ્રત્યે આદરભાવ

ભારતીય સંસ્કૃતિએ સ્ત્રીને “શક્તિ”નું રૂપ માની માતા, બહેન, પત્ની, સહચરી તરીકે આદર આપ્યો. સાવિત્રી-સત્યવાનની કથા, નળ-દમયંતીનું દામ્પત્ય, મીરાંની ભક્તિ – બધે નારીની પવિત્રતા અને શક્તિ ઝલકે છે.

(ઇ) પ્રકૃતિપ્રેમ

નદી, વૃક્ષ, પર્વત, પક્ષી, ગાય વગેરેને પવિત્ર માનવામાં આવ્યા છે. સાહિત્યમાં પ્રકૃતિ સાથે માનવનો સહઅસ્તિત્વ દર્શાવવામાં આવ્યો છે.

(ફ) સંતોષ, ત્યાગ અને સાધનાશીલતા

“સાદા જીવન, ઉચ્ચ વિચાર” ભારતીય જીવનની વિશિષ્ટતા છે. ભૌતિક વૈભવ કરતાં ત્યાગ અને સંતોષને મૂલ્ય આપવામાં આવ્યું છે.

(ગ) લોકસંસ્કૃતિ અને લોકકલાઓ

ભક્તિગીતો, લોકગીતો, વાર્તાઓમાં ભારતીય જનજીવનની સાદગી અને ભાવનાશીલતા પ્રગટ થાય છે. નરસિંહ મહેતાની “જુઓ જુઓ સંતો” જેવી રચનાઓ લોકજીવન સાથે એકરૂપ છે.

૪. ભારતીય સાહિત્યમાં ભારતીયતા

(૧) પ્રાચીન સાહિત્ય

વેદો અને ઉપનિષદો – અહીં જીવનનું તત્ત્વજ્ઞાન, બ્રહ્મ અને આત્માના રહસ્યો પર ભાર.
રામાયણ – રામનું પિતૃઆજ્ઞાપાલન, સત્યનિષ્ઠા, અહિંસા અને આદર્શ જીવન.
મહાભારત – ધર્મયુદ્ધ, કર્મયોગ, ભક્તિ અને નૈતિક મૂલ્યો.
પુરાણો – ભક્તિ, શ્રદ્ધા અને પ્રકૃતિ સાથેનો માનવનો સંબંધ.

(૨) મધ્યયુગીન સાહિત્ય

ભક્તિકાળ – મીરાં, નરસિંહ, કબીર, તુલસી, સૂર્દાસ વગેરેના સાહિત્યમાં ભક્તિ, સમાનતા, માનવપ્રેમ.
સંત સાહિત્ય – સમાજસુધારણા, કુરિતીનો વિરોધ અને સર્વમાનવ સમાનતા.

(૩) આધુનિક સાહિત્ય

Sunil Jadavના અભ્યાસ અનુસાર ગુજરાતી નવલકથાઓમાં ભારતીયતા અલગ-અલગ રીતે પ્રગટ થાય છે. પ્રેમાનંદની વાર્તાઓમાં લોકજીવન, દલપતરામના સાહિત્યમાં સામાજિક સુધારણા, સરદાર પટેલ-ગાંધીજીના લેખનમાં રાષ્ટ્રપ્રેમ – આ બધું ભારતીયતાનું પ્રતિબિંબ છે.

૫. ગ્રંથસ્થ વાર્તાઓમાં ભારતીયતા

રામ – સીતાની કથા – પતિ-પત્નીનું આદર્શ જીવન, વનવાસમાં સીતાનું પતિપ્રેમ, રામની સત્યનિષ્ઠા.
નળ-દમયંતી – દામ્પત્યપ્રેમ, નારીની અડગ નિષ્ઠા.
સાવિત્રી-સત્યવાન – સ્ત્રીની સંકલ્પશક્તિ અને પતિપ્રત્યેનું સમર્પણ.
મીરાંબાઈ – ભક્તિમાં સમર્પિત જીવન, સ્ત્રીની આત્મશક્તિ.
નરસિંહ મહેતા – ભક્તિ, સમાનતા, “વૈષ્ણવજન”ની વ્યાખ્યા.
કબીર – ધાર્મિક ભેદભાવને નકારી માનવતાને સર્વોચ્ચ સ્થાન આપવું.
પ્રેમચંદની વાર્તાઓ – સામાજિક સમસ્યાઓ, ગરીબોનું જીવન અને નૈતિક મૂલ્યો.
રવિન્દ્રનાથ ટાગોરની ચિત્રાંગદા – સ્ત્રીની શક્તિ, સમર્પણ અને સ્વાભિમાન.

આ તમામ વાર્તાઓમાં ભારતીયતાના તત્ત્વો – ધર્મ, નૈતિકતા, ભક્તિ, કરુણા, નારીસન્માન, પ્રકૃતિપ્રેમ – ઝલકે છે.

૬. ભારતીય સાહિત્યની વિશિષ્ટતાઓ

એકતામાં અનેકતા – હિન્દી, ગુજરાતી, બંગાળી, તમિલ, મલયાલમ વગેરે ભાષાઓમાં સાહિત્ય સર્જાયું, છતાં તેમાં ભારતીયતાનો એક તંતુ છે.
ધાર્મિકતા અને આધ્યાત્મિકતા – ભક્તિ, ત્યાગ, મોક્ષપ્રાપ્તિની ભાવના.
લોકજીવન સાથેનો સંબંધ – સાહિત્ય લોકોની પરંપરા, લોકગીતો, તહેવારો સાથે સંકળાયેલું.
માનવતાવાદ – ધાર્મિક ભેદ નહીં પરંતુ માનવતાનો સ્વીકાર.
સમાજસુધારણાનો અભિગમ – કુરિતિઓ સામે લડત.
વિશ્વમાનવતાની ઝલક – ટાગોર જેવા સાહિત્યકારોએ ભારતીયતાને વૈશ્વિક સ્તરે રજૂ કર્યું.

૭. રવિન્દ્રનાથ ટાગોર અને “વિશ્વસાહિત્ય”

રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે કહ્યું હતું કે ભારતીયતા માત્ર રાષ્ટ્રીય સંસ્કૃતિમાં સીમિત નથી, તે વૈશ્વિક માનવતાની અભિવ્યક્તિ છે. તેમના મતે સાહિત્યનું કાર્ય મનુષ્યને “વિશ્વમાનવ” બનાવવાનું છે.

તેમણે વિશ્વસાહિત્ય (Vishva Sahitya) નો વિચાર રજૂ કર્યો.
ટાગોરના મતે દરેક રાષ્ટ્રનું સાહિત્ય પોતાના દેશના સંસ્કારોથી પોષાય છે, પરંતુ તે વિશ્વમાનવતામાં યોગદાન આપે ત્યારે જ તેની સાચી સફળતા છે.
તેમણે ગોથેના “World Literature”ના વિચારોને સ્વીકારતા કહ્યું કે ભારતના સાહિત્યમાં એવી આધ્યાત્મિક શક્તિ છે કે જે વિશ્વને માર્ગદર્શન આપી શકે.
ગીતાંજલિ કાવ્યસંગ્રહમાં પણ આ વૈશ્વિકતા સ્પષ્ટ દેખાય છે.

૮. ગોથે અને “World Literature”

જર્મન કવિ ગોથે (Goethe) એ ૧૯મી સદીમાં “World Literature” (Weltliteratur) ની સંકલ્પના આપી.

તેમના મતે, સાહિત્ય કોઈ એક દેશ કે રાષ્ટ્રની મર્યાદામાં બંધાયેલું ન હોવું જોઈએ.
એક દેશનું સાહિત્ય બીજાં દેશો સાથે સંવાદ સાધે ત્યારે તે “વિશ્વસાહિત્ય” બને છે.
તેમણે ભારતીય કાવ્ય “શકુંતલા”ની પ્રશંસા કરી અને કહ્યું કે ભારતીય સાહિત્યમાં સર્વમાનવતાને સ્પર્શી જતી શક્તિ છે.

ટાગોરે આ વિચારને ભારતીય પરિપ્રેક્ષ્યમાં સ્વીકારી ભારતીય સાહિત્યને વૈશ્વિક સાહિત્યનો અંગ બનાવ્યો.

ગુજરાતી નવલકથાઓમાં ભારતીયતા

ગોવર્ધનરામ ત્રિપાઠીની ‘સારસ્વતીચંદ્ર’

ગુજરાતી નવલકથાના આ મહાન ગ્રંથમાં ભારતીયતાની અનેક ઝાંખીઓ મળે છે. સારસ્વતીચંદ્રના જીવનમાં આદર્શવાદ, ધાર્મિકતા, કર્તવ્યનિષ્ઠા અને સત્યનિષ્ઠા મુખ્ય છે. કુમુદ અને ચંદ્રલક્ષ્મી જેવા પાત્રોમાં ભારતીય નારીનું આદર્શ સ્વરૂપ ઝલકે છે. કુટુંબપ્રેમ, ત્યાગ, ધાર્મિક મૂલ્યો અને સામાજિક કર્તવ્યભાવ આ બધું ભારતીયતાના મૂળ લક્ષણો છે.

કન્હૈયાલાલ માનીલાલ મુનશીની નવલકથાઓ

મુનશીની ઐતિહાસિક નવલકથાઓ પૃથ્વીવલ્લભ, ગુજરાથનો નાથ, પત્નીપ્રતિષ્ઠા વગેરેમાં ભારતીયતા ગાઢ રીતે ઝલકે છે. તેમાં રાષ્ટ્રપ્રેમ, વીરતા, અહિંસા, સત્ય અને સ્ત્રીપ્રતિ આદરભાવને ખાસ સ્થાન આપવામાં આવ્યું છે. પૃથ્વીવલ્લભમાં રાજકીય આદર્શ સાથે પ્રેમ અને કરુણાનું સંકલન જોવા મળે છે.

દર્શક

ગુજરાતી સાહિત્યના દર્શક જેવા નવલકથાકારે સમાજજીવનના દ્વંદ્વોને રજૂ કર્યા છે. તેમની કૃતિઓમાં લોકજીવનની વાસ્તવિકતા, સમાજસુધારણાની ચિંતા અને નૈતિક મૂલ્યો ઝલકે છે. આ બધું ભારતીયતાના વિશિષ્ટ તત્વો છે.

ઝવેરચંદ મેઘાણી

“રાષ્ટ્રીય શાયર” મેઘાણીની વાર્તાઓ અને નવલકથાઓમાં લોકજીવનનું ચિત્રણ સાથે રાષ્ટ્રપ્રેમ અને માનવતા પ્રગટ થાય છે. સોરઠ તારો છૂટ્યો નહીં, સત્યની શોધ જેવી કૃતિઓમાં સ્વદેશી ચેતના, લોકસંસ્કૃતિ અને માનવીય મૂલ્યોનું પ્રતિબિંબ જોવા મળે છે.

ભગવતીકુમાર શર્મા

તેમની નવલકથા અસ્મિતામાં આધુનિક સમાજજીવનની સમસ્યાઓ સાથે ભારતીય મૂલ્યોનું ચિંતન જોવા મળે છે. શર્માની રચનાઓમાં વ્યક્તિગત સંઘર્ષ, નૈતિક મૂલ્યો, કુટુંબપ્રેમ અને આધ્યાત્મિકતાનું સુન્દર સંકલન છે.

અન્ય ભારતીય સાહિત્યમાંથી ઉદાહરણો

હિન્દી સાહિત્ય

પ્રેમચંદની નવલકથાઓ (ગોદાન, સેવાસદન)માં ગરીબ ખેડૂતજીવન, નૈતિક સંઘર્ષ, નારીની સમસ્યા અને સમાજસુધારણા – આ બધું ભારતીયતાના મૂલ્યોને પ્રતિબિંબિત કરે છે.

બંગાળી સાહિત્ય

રવિન્દ્રનાથ ટાગોરની ઘરે-બાયરેમાં રાષ્ટ્રીય ચેતના, નારીનું આદર્શ સ્વરૂપ અને આધુનિકતાની સાથે પરંપરાના તણાવ દર્શાવવામાં આવ્યા છે. આમાં ભારતીયતાનું વૈશ્વિકતામાં રૂપાંતરણ ઝલકે છે.

તમિલ સાહિત્ય

સુબ્રમણ્યમ ભારતીના કાવ્યોમાં રાષ્ટ્રપ્રેમ, નારીમુક્તિ અને આધ્યાત્મિકતા ત્રણેય ભારતીયતાના લક્ષણો ઝલકતા જોવા મળે છે.

સંસ્કૃત સાહિત્ય

કાલિદાસની અભિજ્ઞાન શાકુંતલમમાં પ્રકૃતિપ્રેમ, દામ્પત્યસૌંદર્ય, નારીપ્રતિ આદર અને આધ્યાત્મિકતાનું અદભુત ચિત્રણ જોવા મળે છે. ગોથે પોતે આ કૃતિથી ખૂબ પ્રભાવિત થયા હતા અને તેમણે ભારતીય સાહિત્યની વૈશ્વિક મહત્તા સ્વીકારી હતી.

ઉપસંહાર :

આ રીતે જોતા જણાય છે કે ભારતીયતા કોઈ એક ગ્રંથ કે યુગ સુધી મર્યાદિત નથી. તે સતત બદલાતી છતાં પોતાના મૂળ મૂલ્યોને સાચવીને આગળ વધતી રહી છે. ગોવર્ધનરામ, મુનશી, દર્શક, મેઘાણી, ભગવતીકુમાર શર્મા સૌએ પોતાની નવલકથાઓમાં ભારતીય જીવનમૂલ્યોને કેન્દ્રસ્થાને રાખ્યા છે. અન્ય ભારતીય ભાષાના સાહિત્યકારોએ પણ સમાન રીતે રાષ્ટ્રપ્રેમ, નારીસન્માન, પ્રકૃતિપ્રેમ, અહિંસા અને માનવતાને રજૂ કર્યા છે.

રવિન્દ્રનાથ ટાગોરે આ ભારતીયતાને વૈશ્વિકતા સાથે જોડીને “વિશ્વસાહિત્ય”ની કલ્પના કરી, જ્યારે ગોથે પહેલેથી જ કહી ચૂક્યા હતા કે દરેક દેશનું સાહિત્ય વિશ્વસાહિત્યનો અંગ છે. ભારતીય સાહિત્યે આ દ્રષ્ટિને સમૃદ્ધ બનાવીને વિશ્વને અહિંસા, કરુણા અને માનવપ્રેમના સંદેશ આપ્યા છે.

Works Cited:

Bakshi, Anu Jayant. Ādhunik Bhāratīya Sāhitya. Ahmedabad: University Granth Nirman Board, 2001.
Jadav, Sunil K. Bhāratīyatā: Gujarātī Navalkathānā Sandarbhmāṁ. 2004. Saurashtra University, PhD thesis. Etheses - A Saurashtra University Library Service, http://etheses.saurashtrauniversity.edu/id/eprint/150. Accessed 5 Sept. 2025.
Jani, Balvant. Bhāratīya Sāhitya. Ahmedabad: Saraswati Pustak Bhandar, 1998.
Khabrel, D. N. “Bhāratīyaṁ Vāṅśatmya.” Samvid Multidisciplinary Research Journal, vol. 2, no. 1, 2020, pp. 67–69.
Tagore, Rabindranath. The English Writings of Rabindranath Tagore: Essays, Lectures, Addresses. Vol. 3, edited by Sisir Kumar Das, Sahitya Akademi, 2007.
Goethe, Johann Wolfgang von. Essays on Art and Literature. Edited by John Gearey, translated by Ellen von Nardroff and Ernest H. Nardroff, Suhrkamp/Insel, 1986.

Dhatri Parmar

Pages